Blijf radicaal en deins niet terug

De Prijsvraag Brood en Spelen is op 22 oktober neergestreken in het Walhalla van de verandering: de Dutch Design Week in Eindhoven. Wat kunnen ontwerpers bijdragen aan nieuwe perspectieven voor het platteland?
Radicaal blijven, goed observeren in de echte wereld en vooral niet terugdeinzen bij weerstand. ‘Zet juist dan een stap vooruit.’

‘De Dutch Design Week is de speeltuin van verandering, nog mooier dan het Evoluon, waar ik als kind zo van hield’. Floris Alkemade, Rijksbouwmeester en een van de initiators van de Prijsvraag Brood en Spelen, kan zich geen betere plek indenken voor de publieksbijeenkomst over de radicale vernieuwing op het platteland, dan deze week in Eindhoven, waar elke ontwerper verandering predikt, radicaal of geleidelijk, technologisch of biologisch, nuchter of utopisch.

In een korte evocatieve opsomming maakt Alkemade duidelijk dat verandering hard nodig is: Elke dag verliezen we in Nederland acht hectare open ruimte. Ook menselijk gezien verliezen we veel: een op de vijf Nederlanders is ernstig eenzaam, een op de zes pubers kan de ondertiteling van de film niet goed volgen. De steden met Amsterdam voorop groeien en bloeien, maar zeventig procent van de toeristen in Amsterdam gaat er drugs gebruiken. Het percentage van ons inkomen dat we aan voedsel besteden is dramatisch gedaald, van 70 procent in 1890, via 24 procent in 1969 tot 11 procent in 2017. Dat heeft grote gevolgen voor het inkomen van de boer en voor het aanzien van het platteland.

Op een utopische manier, zonder naïef te zijn, moeten ontwerpers de vragen in de ‘echte wereld en de echte tijd’ adresseren. Alkemade houdt de zaal, gevuld met bijna alle deelnemers aan de prijsvraag, voor de veranderingszin niet te verliezen. Ook niet als er barrières opdoemen. Integendeel, zegt hij, doe juist een stap vooruit als je weerstand voelt. Onderschat je eigen rol niet. Iedere barrière toont de urgentie van je plan.’
In dreams begin responsibilities, citeert Alkemade Yeats, om te eindigen met nog een hele mooie uit de jaren zestig: ‘Sous les paves la plage’.

Brug slaanOok Hans Peter Benschop, directeur van het Trendbureau Overijssel, dicht ontwerpers een cruciale rol toe in de samenleving. Zij kunnen een brug slaan tussen enerzijds wetenschap en beleid en anderzijds het dagelijks leven in landelijk gebied. De wetenschappers en beleidsmakers zien de wereld als een lege kaart, die bepaald wordt door de legenda. Maar die wereld is natuurlijk niet leeg. Het is een wereld vol mensen, gevoelens, herinneringen, terugkerende seizoenen en betekenissen. ‘Sleutelen aan het landelijk gebied is sleutelen aan het dagelijks leven, en dat roept weerstand op’, vat Benschop samen.

‘Ontwerpend onderzoek is wat we nodig hebben. Wetenschappers en beleidsmakers gaan te werk als automonteurs, volgens richtlijnen en plannen recht op hun doel af. Probleem opgelost, motorkap dicht. Ontwerpers zijn meer als beeldhouwers. Voorzichtig hakken zij in het hout of de steen en passen hun plan aan als zij op weerstand stuiten.’
Gewoon aan het werk gaan, dus en stukje bij beetje voorthakken, raadt Benschop de teams aan.

Benschop werkte deze gedachte uit in een essay, speciaal geschreven ter verdieping voor de prijsvraag Brood en Spelen. Een tweede essay – beide staan op de website – is van de hand van twee Brabantse wetenschappers Joks Jansen en Bart de Zwart.

Tuinman of bricoleurBart de Zwart doceert aan de Fontys Hogeschool bij het lectoraat De Ondernemende Regio. Ook hij signaleert een kloof. Een historische, tussen Hollanders en Brabanders. Zoals Holland leeft met water, leeft Brabant met zand. Het heeft in beide gevallen de cultuur en het gedrag bepaald.
‘Op zand kun je overal bouwen en dat heeft geleid tot flinke verstedelijking, een lappendeken van kleine steden en grote dorpen’, zegt De Zwart. ‘Brabant is de meest verrommelde provincie’. Hij verklaart dit deels door het opportunistisch ruimtegebruik van de bewoners – ontstaan uit de armoede van het zand – deels door de ordening van Holland (lees: het Rijk) die de dynamiek van het gebied niet begrepen heeft.
Wat betekent dit voor ontwerpers? ‘Het vereist een andere grondhouding’, zegt Bart de Zwart. ‘Minder voorschrijven, meer beschrijven. Kijk en vraag je af: wat gebeurt hier eigenlijk? Hier heerst een ander manier van ruimte maken. In de polder wordt gepland, hier ga je meer te werk als tuinman of bricoleur. Maak het beste van wat je aantreft. Wees meer onderzoekend dan plannend.’

Goed observeren, dusDat is toch wel de rode draad deze middag. Ook fotograaf Henk Wildschut kijkt goed om zich heen. Toen hij in opdracht van de Rijksbouwmeester naar het platteland trok, schrok hij. Hij ontmoette boze en ontmoedigde boeren, die stoppen met hun bedrijf omdat ze murw zijn van de publieke opinie, de regels, de financiële druk en het gebrek aan perspectief of opvolging.
Hij maakt een beeldend verslag van de staat van het platteland en die is ronduit verwarrend. Als fotograaf weet hij beter dan iedereen dat er achter elk mooi plaatje een andere realiteit schuilt. En ook achter elk lelijk plaatje.
Wildschut toont foto’s van de patiostal, met rijen kippen in stellages. ‘Juist deze stal is zeer innovatief. Het antibioticagebruik van de kippen is met 80 procent afgenomen. Maar het ziet er niet uit. Dit beeld verkoopt niet’.
Hij laat een andere foto zien: een koe ligt eenzaam in een stal tussen stalen hekken. ‘Waarom laat je die koe zo zien vroeg de boer mij. Deze koe lijkt zielig, maar is in werkelijkheid zeven maanden per jaar buiten in de wei op de biologische boerderij’.
Beeld en werkelijkheid lopen uiteen. Terwijl de stedelingen terug naar de natuur willen en het buitenleven omarmen, speelt het leven van de boer zich steeds meer binnen af. Hij doucht voor hij zijn stal in gaat, om zijn dieren niet te besmetten. Eenmaal binnen heersen strenge regels en protocollen. Voor veiligheid en efficiency. Zelfs de planten zijn liever binnen. Nog zo’n paradox, waar het in de wereld van voedsel van wemelt: Planten floreren onder gecontroleerde condities. Zij houden helemaal niet van de natuur.

Na een middag van paradoxen, beeldvorming en tegenstrijdige ontwikkelingen, is het laatste woord aan stadschroniqueur van Den Bosch en ‘Brabander tot in zijn beenmerg’ Eric Alink. Hij munt de uitsmijter: Laten we nieuwsgierig zijn en blijven naar het platteland, dan zien we meer dan de eerste indrukken ons wijs maken. Want pas op: What you see is what you guess.