Denkruimte voor boeren en ontwerpers

Rijksbouwmeester Floris Alkemade zet met de prijsvraag Brood en Spelen de vernieuwing van het platteland hoog op de agenda. ‘Met ontwerpers en grondeigenaren willen wij de rol en de mogelijkheden van het platteland op een totaal andere manier ontwikkelen.

Er leven interessante ideeën onder grondeigenaren op het platteland. Slimme boeren met een grote kennis van landbouw en ondernemerschap zien nieuwe mogelijkheden. Van het overschakelen naar een andere teelt of insectenkwekerijen, tot het inzetten van hun kennis en machines bij het beheersen van de waterhuishouding. Of een hele andere richting opgaan, zoals de cross-overs in de zorg met dagopvang en andere vormen van zorgboerderijen.

‘Het pragmatisme en de traditie van vernieuwing zijn groot op het platteland, maar veel boeren staan in de overlevingsmodus’, zegt Alkemade. De combinatie van een extreem hoge productie, strengere regelgeving en lage prijzen jaagt hen op en put het landschap uit.

‘In Brabant leeft bijvoorbeeld veertig procent van de varkensboeren onder de armoedegrens. Een boerenstand die zo onder druk staat, komt niet toe aan het uitwerken van vernieuwende ideeën terwijl het nu meer dan ooit nodig is. Wij willen daarom met de prijsvraag boeren en andere grondeigenaren de denkruimte geven om de initiatieven wel mogelijk te maken. Samen met ontwerpers en met hulp van experts vanuit Wageningen en landbouworganisaties.’

Pracht en productie

‘Niets is hier eenvoudig’, zegt Alkemade met een lachje, voor hij de dilemma’s en tegenstrijdige belangen in het landelijk gebied langs loopt.

Het platteland kent vele gezichten. Allereerst was en is het productiegebied. ‘Je moet bedenken, zegt Alkemade, hoe weinig geld wij van ons inkomen aan eten uit geven, zo’n elf procent. In de jaren zestig van de vorige eeuw was dat nog ruim een kwart van ons inkomen. Het voedsel is goedkoop, veilig en altijd beschikbaar. Een luxe die we in de wereldgeschiedenis niet eerder hebben meegemaakt en die veel minder vanzelfsprekend is dan we vaak denken. Dat hebben we aan de boeren te danken.’

‘Maar het platteland is ook landschap, natuurschoon. De betekenis die we daar aan hechten is de afgelopen vijftig jaar toegenomen onder invloed van natuurbeschermers en de romantische blik van de stedeling op zoek naar rust en ontspanning. Natuur liefhebbende buitenwoners en recreanten zijn niet gediend van stank, industriële agrarische productie of gezondheidsrisico’s als Q-koorts en fijnstof.
Het zijn conflicterende belangen. En er zijn geen gemakkelijke oplossingen.’
‘Natuurinclusieve landbouw betekent minder kunstmest, minder bestrijdingsmiddelen, maar ook minder opbrengst. Hoe compenseer je dat verlies voor de boer die inkomsten derft en voor de samenleving die voedsel nodig heeft?’
‘Ook het dierenwelzijn kent lastige afwegingen. De milieubelasting van een buitenkip is veel hoger dan die van een plofkip. Bovendien veroorzaken al die buitenkippen veel fijnstof wat weer slecht is voor de omwonenden. Hoe verenig je dierenwelzijn met volksgezondheid en minder milieubelasting?’
‘Betere technieken en andere teelt helpen, maar ander gedrag is onvermijdelijk. Wij moeten ons excessief voedselpatroon aanpassen. Een kleine stap terug, bijvoorbeeld drie dagen per week vlees in plaats van zeven, helpt al veel.’

Wilde Westen

Als extra complicatie staat de omschakeling naar duurzame energie voor de deur. Alkemade: ‘De energietransitie kunnen we niet in de stad oplossen, daar hebben we ook het platteland voor nodig. Het is nu een soort Wilde Westen. Afgelopen maanden heeft bijna iedere boer bezoek gehad van ondernemers die een mooi bedrag bieden om op hun akkers zonnepanelen te plaatsen. Daarmee kan de verarmende boer misschien zijn bedrijf net overeind houden. De gemeente wil energieneutraal zijn en kan zo het duurzaamheidsdoel dichter bij brengen. Geef dan maar eens geen vergunning. Maar wat betekent dat voor het landschap als er zonder verdere coördinatie overal een glinsterende laag in beeld komt die het platteland een totaal ander gezicht gaat geven?’

Wetten en praktische bezwaren staan veel goede ideeën in de weg. Net als alle gewoontes en een vaak on-inzichtelijke belangenverstrengeling.
Alkemade: ‘Wij willen weten welke wetten en regels in de weg zitten, welke financieringsvormen opgezet moeten worden. Daarom zijn gemeenten en provincies nauw betrokken bij de prijsvraag. Met hen kunnen we experimenteerruimte creëren, ook bij het Rijk.

Het is duidelijk dat er op het platteland een omslag nodig is en het is ook duidelijk dat de context van eisen en verwachtingen zo complex is geworden dat de boeren dat niet meer in hun eentje kunnen oplossen. Met deze prijsvraag willen we ontwerpkracht en gerichte kennis als essentiële schakels toevoegen. Een beter verdienmodel voor de boeren in overeenstemming brengen met het platteland zoals we dat graag zien, duurzaam en aantrekkelijk voor natuur en recreatie: Brood en Spelen.