Wij maken nu het cultuurlandschap van de 21ste eeuw

We moeten veel ambitieuzer zijn bij het vormgeven van het energielandschap. Laat de energietransitie een katalysator zijn, betoogt Sven Stremke. Niet alleen voor het landschap dat we willen en waarderen, maar ook voor sociale en maatschappelijke vernieuwing.

Stremke, Associate Professor aan de WUR, lector aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst en landschapsarchitect vindt het debat over de toekomst van ons landschap bij tijd en wijle bloedeloos en veel te voorzichtig. Stremke: ‘Over de energietransitie is al veel te lang gesproken in termen van efficiency, kosten en baten, alsof het een objectief gegeven is. De politiek kiest voor de veilige route en spreekt over ruimte, een steriele, abstracte term. Bestuurders mijden het woord landschap, want met landschap komen de emoties. Juist die emoties moet je onderdeel maken van het gesprek, praat over het landschap. Landschap raakt je. Op landschap kun je verliefd worden. Je ziet het, ruikt het, proeft en hoort het.’

‘We gaan nu een nieuw cultuurlandschap ontwikkelen. De energietransitie zorgt voor de 21ste eeuw transformatie van sommige landschappen. Juist in noordwest Europa en speciaal in Nederland bestaat een lange traditie om over de toekomst na te denken en dus ook over welk landschap we willen. Dat gebeurde bijvoorbeeld tijdens de ruilverkaveling in de jaren vijftig en zestig en opnieuw met het Deltaprogramma. Nu zie ik dat nog te weinig gebeuren, terwijl we het landschap van de 21ste eeuw aan het maken zijn. We zitten nog in de warmloopfase. Bijna iedereen is aan het passen en meten. Waar kan een zonne-akker ingepast worden, verstopt zelfs. Heg er omheen en hopen dat het niemand opvalt.’

De ambitie van Stremke reikt veel verder: ‘Laten we creëren in plaats van inpassen’.
Stremke geeft in zijn publicaties hier handen en voeten aan. Recent publiceerde hij met de Amerikaanse geograaf Pasqualetti een paper over de verschillende typen energielandschappen, waarin hij (historische) energielandschappen analyseert en onderverdeelt naar energiebron, ruimtelijke expressie en tijdsdimensie (tijdelijk tot permanent). Stremke is ook een van de auteurs van de paper ‘De energietransitie: een nieuwe dimensie in ons landschap’, een gezamenlijk document van de Energy Research Center of the Netherlands (onderdeel van TNO) en de Wageningen University & Research. Landschapsarchitectuur en energietechnologie bundelen hierin de krachten en kennis.

Hoe kom je van zonneveld naar zonne-energielandschap?‘Door groter te denken en meer te durven. Op grotere schaal kun je veel meer voor elkaar krijgen. In de Wieringermeer of de Flevopolder is ruimte. Op zo’n locatie spreken we niet de dagelijkse, veilige esthetiek aan van het inpassen, maar kunnen we uitpakken met een groots landschap: het sublieme. Wie roept nu niet Wow, bij de indrukwekkende aanblik van de voormalige kolenindustrie landschap? Het heeft 200 jaar geduurd voordat men het energielandschap van Kinderdijk mooi ging vinden. Dat moet nu sneller gaan – een boeiende opgave voor ontwerpers en andere creatieven.
‘Bovendien, als je per provincie een of twee grote, nationale energielandschappen hebt, kun je meer kwetsbare locaties met rust laten.’

Geld en comfort zijn de belangrijkste motivaties tot verandering, blijkt uit onderzoek naar eerdere energietransities . Er moet wat te winnen zijn, in de breedste zin van het woord. Iedereen deelde bijvoorbeeld in de voordelen van de omschakeling van kolen naar gas: meer comfort en beter voor het milieu. Uit onderzoek naar best-practices in Nederland en het buitenland blijkt dat economie en comfort, altijd in combinatie met andere redenen, ook voor de nodige snelheid bij de duurzame energietransitie zorgen.’

Hoe kun je nu de energietransitie in beweging krijgen?‘Het gaat niet in de eerste plaats om de energietransitie zelf. Niet over aantallen te halen petajoule of te verminderen CO2-uitstoot, nee, het draait om de vraag wat de energietransitie – en de resources waarmee de verandering gepaard gaat – teweeg kan brengen. De energietransitie als katalysator voor een brede reeks duurzaamheidsvraagstukken.’

‘De inwoners op het eiland Samsø in Denemarken hebben dat goed gezien: daar is de energietransitie niet op gang gekomen vanuit de CO2-doelstelling, maar omdat men de transitie aangreep om werkgelegenheid te scheppen, geld te besparen en boeren een perspectief te geven.’

Ook in Nederland kunnen gebieden die het moeilijk hebben, juist profiteren van de energietransitie, zegt Stremke. ‘Met de energietransitie kun je bijvoorbeeld nog eens goed kijken naar de intensieve veehouderij in Brabant of de krimp in de Achterhoek.’
Grijp de energietransitie aan, niet alleen direct door een deel van de opbrengst terug te geven aan de gemeenschap, bijvoorbeeld door te zorgen dat het zwembad open kan blijven, of door de bevolking via coöperatie mee te laten delen in de winst. Maar ook door te kijken naar welke delen van ons landschap toe zijn aan een nieuwe impuls. Tot slot zijn er in vele regio’s nog gebieden die als het ware ‘opgeruimd’ moeten woorden omdat oude infrastructuur, verlaten kassen etc. er nog staan.’

Je moet je altijd rekenschap geven van de uiteenlopende belangen die er in een gebied spelen en beseffen dat oorzaken van problemen en dus ook de oplossingen niet per se direct aan de oppervlakte liggen. Hij doceert kwesties als deze, samen met collega Adriaan Geuze in het Systemic Approach Design Studio. ‘Waarom los je files niet op met meer wegen? Omdat de files een uiting zijn van een onderliggend probleem: bijvoorbeeld de flexibiliteit die van werknemers geëist wordt, terwijl de huizenmarkt op slot zit. Iedereen forenst.
Stremke: ‘Wees je bewust van onderliggende conflicten en belangen. Ruimtelijke ontwerpers zijn opgeleid die naar boven te halen bij de mensen. Vraag en denk altijd door.’

Sven Stremke is Associate Professor Landschapsarchitectuur aan de WUR, lector aan de Academie voor Bouwkunst Amsterdam, Principal Investigator bij het AMS instituut, en initiatiefnemer van het NRGlab – een creatief laboratorium voor onderzoek en ontwerp van energielandschappen.